Mesto Afroamerikanaca u Američkom panteonu

Pravo na javno sećanje

Ko ima pravo na javno sećanje? Koja grupa ima pravo da legalizuje svoje postojanje u javnom prostoru? Prisvajanje javnog prostora kao i prava ko može a ko ne može biti predstavljen u njemu su sve češće tema političkih debata, pa i otvorenih sukoba. Setimo se samo sukoba u Charlottesvilleu ili u Skoplju, da pomenem samo najčuvenije. Ovo pitanje posebno dobija na intenzitetu kada se radi o reprezentativnom javnom prostoru nacionalnih prestonica. U tom kontekstu, pitanje prisvanja javnog prostora i narativa koji se (ne) nalazi u njemu, prevazilazi okvire samog grada i dotiče se nacije u celini i njene predstave o sebi i svom identitetu.

Američka nacija se gradila i razvija šireći i unutar sebe i ka spoljnom svetu svoje ideale o slobodi, demokratiji i ljudskim pravima. Svoju veličinu i svoju poziciju novog svetskog igrača, mlada nacija je ovekovečila u svojoj novoj prestonici, oličenju svih svojih idela i vrednosti u fizičkom obliku. Vašington (Washington D.C.), nazvan tako po prvom predsedniku SAD, u svom središtu baštini jedinstvenu reprezentativnu javnu celinu poznatiju kao National Mall. Ovaj kolosalna galerija najvažnijih nacionalnih institucija, heroja, muzeja i ideja čini srce grada, ali simbolički ona je srce ove nacije i “drugi dom svakog Amerikanca”[1]. I to je jedan od urbanistički najuspešnijih projekata političkog simbolizma ovaploćenog u prostoru koji postoji na svetu do današnjih dana. Prema rečima Službe nacionalnog parka, ovaj prostor ima za cilj da bude “izvor nacionalnog ponosa i simbolizuje naše negovane vrednosti i ideale, a oni se slave u pojedincima i događajima koji simbolizuju: demokratiju, slobodu, pravdu, saosećanje, jednakost, jedinstvo, raznolikost, služenje, isceljivanje, građanstvo, građanska prava, slobodu, posvećenost, hrabrost, žrtvu, inovativnost, kao i borbu međunarodne zajednice za slobodu i demokratiju”[2].

Ovako široko postavljen i inkluzivan opis najreprezentativnijeg javnog prostora u prestonici Sjedinjenih Država poveo bi nas do pomisli da su u njemu predstavljene sve zajednice i svi segmenti njegovog društva. Međutim, to nije baš tako. Od 27 skultura i memorijala koje se nalaze na National Mall i prostoru koji mu neposredno pripada (poput ose koje vodi ka Beloj kući i ose koja vodi ka Tidal Basin), gotovo svi su posvećeni belim herojima i ličnostima. Pored spomenika posvećenih veteranima ratova ili idejama (poput statue mira), većina memorijala je posvećena predsednicima, osnivačima američke nacije i belim naučnicima, umetnicima i herojima. Upadljiv je nedostatak ostalih zajednica, po kojima je američko društvo poznato, kao svetski melting pot. U toj šljaštećoj “belini” središnjeg javnog prostora legitimno je postaviti pitanje gde je u američkom nacionalnom identitetu afroamerička zajednica, koliko je njen narativ prihvaćen i – zašto nije.

Afroamerikanci su osnivači SAD-a

Crnci su u Ameriku došli zajedno sa belcima. Tačnije, dovedeni su, na lađama, u prekookeanskim zatvorima u koje su strpani nakon što su bili kidnapovani sa afričkih obala. Bez njih i njihovog robovskog rada, belci ne bi uspeli da se održe u surovom podneblju Severne Amerike i ne bi uspeli da njime zagospodare. Barem ne tako brzo kao što jesu i kao što su uspeli da gotovo izbrišu domorodačko stanovništvo Kornjačinog ostrva[3]. Crnci su oduvek bili oslonac opstanka i napretka belaca u takozvanom Novom svetu.

I pored neljudskih uslova života, razaranja tradicija, kulture i porodica, Afroamerikanci su preživeli u Americi i već do 1775. godine činili su preko 20% stanovništva američkih kolonija. Veći procenat u stanovništvu su imali samo Englezi. Crnci su omogućili sve najvažnije procese za nastanak modern američke nacije – od radne snage na poljima pamuka, koji je u početku bio najdragoceniji američki proizvod, preko učešća u ratovima za nezavisnost. Sve to vreme, oni su bili korišćeni i njihovi životi se nisu štedeli za ostvarenje velikih američkih snova i vrednosti. Samo su njih ti snovi i dalje mimoilazili i oni su i lezali i budili se u košmarima obespravljenosti.

Tek sa Građanskim ratom i Proklamacijom o emacipaciji, ropstvo u Sjedinjenim Državama ukida predsednik Linkoln 1863. godine. Makar simbolički. Iako je Unija pobedila, a sami Afroamerikanci položili mnoge žrtve za tu pobedu, njihova sreća nije bila dugog veka. Nakon prvobitnog optimizma Doba rekonstrukcija, američki Jug je uveo diskriminacione i segregacione zakone koji su ograničavali svaki aspekt života crnačke zajednice i koji je do srži bio ponižavajući. Linčevanje, ekonomska ograničenja i socijalna opresija, naterale su mnoge crnce da beže na sever i zapad Sjedinjenih Država, što je ostalo upamćeno kao Velika migracija.

Američki san u boji

U tom procesu, mnogi gradovi bogatog i industrijalizovanog severa su dobili značajnu afroameričku zajednicu. To je podstaklo razvoj afroameričke kulture koja je presudno uticala na sve aspekte američke kulture i umetnosti (film, muzika, književnost…). No i pored svega toga, njihov život je ostao život građana drugog reda, gostiju u svojoj sopstvenoj naciji. Ni Sever ih nije dočekao raširenih ruku. Ukoliko nije bilo linčovanja (mada jeste bilo agresije!), belci su ovde primeni drugi strategiju segregacije – odselili su se u pregrađa. I tako je Amerika postala poznata po “gradovima od čokolade i pregrađima od vanile”, kao eufemistično stih jedne pesme oslikava ukorenjeni rasizam Sjedinjenih Država[4]. Jedan od takvih “čokoladnih gradova” (možda i najpoznatiji pod tim imenom) jeste je i glavni grad Sjedinjenih Država. Usled nadpolovične većine afroameričkog stanovništva, Vašington DC se smatra najvažnijim i najvećim “crnačkim gradom” u Americi .

Međutim, i u gradu koji je imao crnačku većinu, proslavljan je samo beli čovek – predsednici, vojskovođe, naučnici, umetnici, osnivači nacije. Institucije i velelepne memorijale u stilu grčkih i rimskih mauzoleja gradile su crnačke ruke, ali za te ruke, nije bilo mesta na National Mallu. Sve do jednog dana, tačno 100 godina nakon zvaničnog ukidanja ropstva jedan mladi sveštenik sa američkog Juga nije poveo hiljade svoje braće i sestara na Marš za poslove i slobodu. Najveće okupljanje afroameričke zajednice u XX stoleću desilo se na National Mallu, između obeliska Vašingtonu i Linkolnovog memorijala, čoveka koji je doneo Proklamaciju o emancipaciji 1863. Suprotstavljajući se opresiji, zanemarivanju i diskriminaciji, Martin Luther King Jr je ispričao svoj san. San o drugačijoj Americi, san koji će deliti svi i koji će usrećiti mnoge. San koji je nadahnuo optimizam u milione i proneo se širom sveta i pokrenuo talase i talase borbe za ljudska prava i slobode. Na tim stepenicama, rođen je novi otac američke nacije, tvorac novog Američkog sna. Ovenčan svojom borbom i Nobelovom nagradom za mir, ovaj mladi sveštenik će postati žrtvom atenta 1968 godine i njegova smrt biće veliki šok i gubitak za ceo svet.

Zasluženo mesto u Američkom nacionalnom panteonu

National Mall je postao habitusom njegovog duha, ali njegovog mesta u američkom panteonu dugo nije bilo. Mesto za prvog Afroamerikanca u tom fizičkom oličenju američkog kolektivnog sećanja i identiteta moralo je da sačeka gotovo 50 godina. Takođe, moralo je da sačeka i izbor prvog Afroamerikanca za predsednika Sjedinjenih Država – Baracka Obamu. Naime, tek 2011 godine, malo južnije od mesta na kojem se održao Marš za poslove i slobodu, izgrađen je memorijalni kompleks Martinu Luther Kingu Jr. Od 27 spomenika koji se nalaze na Nationall Mall i u njegovoj blizine, ovo je prvi i jedini koji je posvećen jednom Afroamerikancu. Spomenički kompleks predstavlja citat iz njegovih propovedi o položaju svoje zajednice i njegov izraz nade u bolje sutra – kroz planine očaja jedna stena nade. Posetitelji moraju proći između dva ogromna kamena na kojima je ispisamo 14 citata Martina Luthera Kinga Jr i koji predstavljaju te planine očajanja. Kada se prođe ovaj kameni prolaz nailazi se na skulturu izrađenu u svetlo ružičastom granitu – Stena nade. Iz nje izranjaju glava i telo Luther Kinga Jr. i odatle on nadgleda Tidal Basin i park trešnjinog cveta, kao simbola dolaska proleća i boljih vremena. Na njemu je isklesana rečenica iz govora “Imam san” koja predstavljaju ideju celog spomeničkog kompleksa – “S planine očaja, kamen nade”.

Borba nije gotova

Prva predstava Afroamerikanca na National Mall je postavljena 1984. godine. U okviru Memorijala veteranima Vijetnamskog rata, podignuta je statua Tri vojnika, među kojima jedan od njih ima fizičke karakteristike Afroamerikanca. To je bilo priznanje za hiljade i hiljade crnaca koji su za interese američke elite ostavili svoje kosti u dalekom Vijetnamu. Imajući to u vidu, to je bio veoma skupo plaćeni spomenik. Prvi muzej posvećen afroameričkoj zajednici na National Mall je otvoren 2016., takođe u toku mandata predsednika Obame. Muzej se nalazi u novosagrađenoj zgradi i nosi naziv Muzej afroameričke kulture i istorije.

No, borba još nije gotova. Daleko od toga! Pored simboličnog (i neproporcijalnog) mesta koje je crnačka zajednica dobila na National Mallu, u stvarnom životu je njihovo mesto još manje i još ugroženije. Tome i trenutno svedočimo kroz sveamerički pokret Crni životi vrede (Black lives matter) i koji se bori protiv policijskih represija nad crnačkim stanovništvo al ii za dostojanstveniji život cele Amerike bez rasizma.

Ovaj je članak nastao u okviru istraživačkog projekta Sanjane prestonice.

Sva autorska prava su zadržana. Dopušteno je objavljivanje članka uz navođenje imena autora i izvora.

[1] “Washington, D.C., više je od sedišta vlade i prebivališta gotovo milion građana. To je drugi dom svakog Amerikanca i simbol ove nacije u svetu.” (Izvor: House Congressional Record October 14, 1972, p. 36439 related to 1972 Pennsylvania Avenue Development Corporation Act, Public Law 92-578.)

[2] Foundation Statement for the National Mall and Pennsylvania Avenue National Historic Park

[3] Domorodački naziv za Severnu Ameriku

[4] Cholocate City (album), Parliament, 1975